Zarządzanie bezpieczeństwem

Skuteczne zarządzanie bezpieczeństwem jest, obok procesów finansowych, ekonomicznych, kluczowym elementem funkcjonowania państwa na każdym poziomie organizacji. Poza służbami porządku publicznego istotne zadania do wykonania we wskazanym obszarze mają służby specjalne i Siły Zbrojne RP. Należy również mieć na uwadze wiodącą rolę naczelnych
i centralnych organów administracji państwowej oraz szerokie kompetencje wojewodów, a także samorządu terytorialnego, w wymiarze lokalnym,
w odniesieniu do zadań realizowanych w obszarze bezpieczeństwa.

Wydaje się, że wielość czynników, często pozornie odległych zagadnieniowo, wpływających na sferę bezpieczeństwa wewnętrznego zmusza państwo do poszukiwania sposobów działania opartych na naukowych podstawach, dających gwarancję całościowego i trafnego ujęcia problemu, jego skutecznego rozwiązania, przy racjonalnym wykorzystaniu dostępnych zasobów, a także wiedzy i umiejętności stanowiących potencjał danej organizacji – służby, urzędu etc... Zmiany zachodzące w środowisku bezpieczeństwa, nowe wyzwania, rosnące oczekiwania społeczne, kryzysy i inne zmienne wymuszają elastyczne, zorganizowane i w pełni skuteczne reagowanie.

Wobec powyższego niezbędne staje się czerpanie z dorobku naukowego m.in. takiej dyscypliny jak nauka o organizacji i zarządzaniu. Jest to zasadne również ze względu na znaczący wkład nauk wojskowych, czy też sztuki wojennej we współczesne zasady zarządzania przedsiębiorstwem, kierowania zespołami ludzkimi, budowania strategii marketingowych i innych. Dorobek organizacji militarnych w zakresie m.in. planowania, dowodzenia, organizacji, taktyki i strategii prowadzenia działań zbrojnych przyczynił się do rozwoju nowoczesnych metod zarządzania zarówno organizacji biznesowych jak i tych nie nastawionych na zysk. Wagę tego dorobku podkreślał miedzy innymi P.F. Drucker – wybitny myśliciel w dziedzinie zarządzania - wskazując, dla przykładu, że wygrana aliantów w II wojnie światowej była zasługą zarządzania.

Odnosząc się do głównych dokonań nauki o zarządzaniu należy wskazać na klasyczne ujęcie zaproponowane przez H. Fayol’a na początku XX w., który określił pięć czynności kierowniczych – proces zarządzania: planowanie, organizowanie, rozkazywanie, koordynowanie i kontrolowanie[2]. Przez kolejne lata korzystano z podobnego rozumienia tzw. klasycznych funkcji kierowniczych zdefiniowanych ostatecznie jako powiązanie czterech procesów: planowania, organizowania, motywowania (obecnie coraz częściej opisywane jako przewodzenie[3]) i kontrolowania. Planowanie rozumiane jako wyznaczanie celów organizacji, ustalanie strategii, opracowanie hierarchii planów w celu integrowania i koordynowania działania. Organizowanie to określenie zadań i ustalenie wykonawcy oraz zasad podległości i podejmowania decyzji.

Przewodzenie łączy w sobie motywowanie pracowników oraz kierowanie innymi, a także wybieranie najskuteczniejszego kanału komunikacji, rozwiązywanie konfliktów. Kontrolowanie to proces monitorowania wyników i korygowania działania w przypadku niezgodności z celami[4]. Wydaje się, że bliskie znaczeniowo jest określenie: cykl działania zorganizowanego, sformułowane ponad sto lat temu przez H. le Chatelier’a. Dla potrzeb tego opracowania należy wskazać etapy cyklu za J. Zieleniewskim[5]: Etap I – formułowanie celów; Etap II – planowanie działania; Etap III – pozyskiwanie i rozmieszczanie zasobów; Etap IV – realizacja planu; Etap V – Kontrola.

Współczesne, wybrane przeze mnie definicje zarządzania stanowią próbę syntetycznego ujęcia problematyki - zarządzanie wg. S. Robbinsa i D. DeCenzo[6] to proces „doprowadzania do wykonania określonych rzeczy, sprawnie i skutecznie, wspólnie z innymi ludźmi i poprzez nich”. Kompilację kilku elementów zaproponował E. Kirejczyk[7] - „zarządzanie należałoby rozumieć jako rodzaj celowej działalności ludzkiej, polegającej na dysponowaniu zasobami rzeczowymi, finansowymi i ludzkimi oraz ponoszeniu odpowiedzialności za wydane dyspozycje”.

Bardzo ważne dla właściwego rozumienia problematyki jest określenie cech zarządzania. Cechy zarządzania wg. P.F.Drucker’a[8] – zarządzanie :

• dotyczy przede wszystkim ludzi;
• jest głęboko osadzone w kulturze.
• wymaga prostych i zrozumiałych wartości, celów działań i zadań;
• powinno doprowadzić do tego, aby organizacja była zdolna do uczenia się, czyli adaptacji do zmieniających się warunków;
• wymaga komunikowania się. (komunikacja zewnętrzna (ze światem) i wewnętrzna);
• wymaga rozbudowania systemu wskaźników. (jakości, rentowności, wydajności, itp.);
• musi być jednoznacznie zorientowana na podstawowy i najważniejszy rezultat jakim jest zadowolony klient.
Zarządzanie mające za zadanie umożliwienie ludziom wspólnego osiągania celów, zapewniające rozwój osobisty a także realizację zadań całej organizacji, uzyskiwanie wydajnej pracy i skuteczności działania, nie pomijając kontekstu społecznego dotyczy zarówno organizacji biznesowych jaki instytucji non-profit[9]. Wobec powyższego zasadne wydaje się rozważanie zagadnień bezpieczeństwa w kontekście zarządzania, co więcej, rozwój, doskonalenie instytucji państwa odpowiedzialnych za ten obszar jego funkcjonowania jest, w mojej opinii, niemożliwe bez naukowego podejścia opartego na dorobku nauk wojskowych (czy też postulowanej nowej dyscypliny - nauk o bezpieczeństwie) w połączeniu z nauką o zarządzaniu.

Wobec powyższego, zmierzając do pełnego określenia obszaru zainteresowania w ramach podejmowanej pracy badawczej należy wskazać na kolejne pojęcia, podstawowe dla prowadzonych rozważań - bezpieczeństwo państwa i bezpieczeństwo publiczne. Bezpieczeństwo państwa uważa się za tożsame z bezpieczeństwem narodowym i określa się jako „stan uzyskany w wyniku zorganizowanej obrony i ochrony przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi, określany stosunkiem potencjału obronnego do skali zagrożeń”[10]. Terminem bliskim znaczeniowo jest pojęcie bezpieczeństwo publiczne – odnoszące się w szczególności do ochrony dóbr w postaci porządku publicznego oraz życia, zdrowia i mienia obywateli; co oznacza stan gotowości właściwych organów administracji publicznej do przeciwdziałania zagrożeniom oraz do powstrzymania działań godzących w wymienione dobra[11].

Kontynuując rozważania w obszarze definicyjnym, w kontekście bezpieczeństwa należy wskazać na główny element pracy - Zarządzanie bezpieczeństwem. Zarządzanie tą najważniejszą sfera życia, rozumiane w głównej mierze jako zarządzanie kryzysowe i zarządzanie ryzykiem oraz wczesne ostrzeganie[12], odwołuje się do sprawdzonych sposobów kierowania aktywnością człowieka w celu identyfikacji zagrożeń, oceny możliwości ich wystąpienia, zapobiegania zagrożeniom, przygotowania do sytuacji kryzysowej, reagowania oraz odbudowy lub modernizacji – powrotu do stanu równowagi, stanu sprzed kryzysu. Kluczowym w mojej opinii elementem zarządzania bezpieczeństwem jest zapobieganie zagrożeniom.

Mając powyższe na uwadze należy określić termin zarządzanie kryzysowe, zgodnie z ustawą rozumiane jest jako „działalność organów administracji publicznej będąca elementem kierowania bezpieczeństwem narodowym, która polega na zapobieganiu sytuacjom kryzysowym, przygotowaniu do przejmowania nad nimi kontroli w drodze zaplanowanych działań, reagowaniu w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych, usuwaniu ich skutków oraz odtwarzaniu zasobów i infrastruktury krytycznej”[13]. Zarządzanie ryzykiem łączy funkcje zarządzania z monitorowaniem określonej dziedziny i zmniejszaniem możliwych w niej zagrożeń poprzez szacowanie lub ocenę wartości tzw. parametru ryzyka odnoszącego się do stanu zawartych w tej dziedzinie obiektów i zdarzeń/procesów[14]. Dla właściwego programowania działań zarządczych w obszarze bezpieczeństwa istotne znaczenie w wymiarze formalno-prawnym, a także praktycznym mają regulacje dotyczące stanów nadzwyczajnych, stanu wojny[15] i zmieniające się uprawnienia organów państwa ze względu na charakter zagrożeń, w tym znacząca rola sił zbrojnych.

Ważnym elementem przewidywanych wyzwań dla sfery zarządzania bezpieczeństwem jest terroryzm, który w wymiarze ogólnoświatowym pozostaje istotnym, asymetrycznym zagrożeniem nieustannie obecnym w życiu społeczności międzynarodowej. Nie odnosząc się do szczegółowych analiz można stwierdzić, że w Polsce nie identyfikujemy terroryzmu motywowanego politycznie. Zjawisko wydaje się odległe ale nie należy lekceważyć sytuacji międzynarodowej i potencjalnych zagrożeń dla naszego kraju, związanych m.in. z wojną w Ukrainie i hybrydowymi działaniami Rosji przeciwko Polsce.

Ze względu na powyższe, zagrożenia dla bezpieczeństwa publicznego wiążące się z radykalizacją nastrojów wybranych grup społecznych, czy też etnicznych w Europie, ich ekstremizmem mogącym prowadzić do zachowań przestępnych w tym terrorystycznych, stanowią element analiz instytucji badawczych oraz są przedmiotem stałej troski służb porządku publicznego, służb specjalnych, sił zbrojnych, są także wyzwaniem dla administracji rządowej, samorządowej i społeczności lokalnych. Terroryzm XXI wieku jawi się jako zjawisko złożone, wielopłaszczyznowe, nacechowane ponad-państwowym, globalnym charakterem organizacji i finansowania zbrodniczych działań. Nieodłącznym elementem prób definiowania współczesnego terroryzmu - obok jego islamskich źródeł - jest strach, jego budzenie i wykorzystywanie w grupach etnicznych, religijnych oraz społeczeństwach. Szczególnie jasno rysują się również konotacje polityczne działań terrorystycznych stanowiące podstawowy element definicyjny obok strachu i przemocy[17].

Analizując wybrane elementy polityki bezpieczeństwa i spraw wewnętrznych UE można stwierdzić znaczące zaangażowanie stosownych gremiów wspólnotowych. Za niezwykle interesującą należy uznać konstatację obecną w publikowanych stanowiskach Komisji Europejskiej i Rady wskazujące na konieczność zapewnienia solidarności wszystkich krajów i organizacji. UE rozumie walkę z terroryzmem jako zaangażowanie ogółu podmiotów od szczytu władzy aż do każdego pojedynczego obywatela, łącznie z samorządem regionalnym i lokalnym, a także organizacjami społecznymi, co znalazło odzwierciedlenie w komunikacie Komisji Europejskiej dla Rady Europejskiej i Europarlamentu: „Prawo do życia, prawo do wolności i prawo do bezpieczeństwa należą do najważniejszych praw człowieka. Terroryzm zagraża wszystkim tym prawom. Ochrona ich jest podstawowym zadaniem, wymagającym współuczestnictwa wszystkich podmiotów w naszych demokratycznych społeczeństwach. Tak wiec, nie wystarczy już dziś w Europie prowadzenie polityki zintegrowanej : polityka europejska musi być globalna i obejmować swym zasięgiem także parlamenty krajów członkowskich, podmioty gospodarcze, struktury społeczeństwa obywatelskiego, a jednocześnie wszystkich obywateli europejskich.

W naszych czasach ochrona ludzkiego życia, bezpieczeństwa i wolności wymagają rozwiązań, środków i metod nowego typu. Jeżeli chcemy pozbawić terrorystów prawa wykorzystywania swobód demokratycznych w sposób zagrażający wolności wszystkich, to całe społeczeństwo musi uczestniczyć w procesie definiowania i opracowywania nowych, skuteczniejszych systemów i instrumentów do walki ze światowym terroryzmem, jak również nowych systemów kontroli, umożliwiających zachowanie równowagi między bezpieczeństwem całej zbiorowości a wolnością jednostki” - Ataki terrorystyczne: prewencja, gotowość, metody walki z terroryzmem. Bruksela, 20 października 2004 r. COM(2004) 698, akt końcowy[18].

Wskazane wyżej elementy są przykładowym elementem wstępu do badań i analiz prowadzonych przez RBS. Jesteśmy gotowi wspierać Państwa wysiłki we wzmacnianiu bezpieczeństwa w Waszych organizacjach.

[1] P. F. Drucker: Myśli przewodnie Druckera, Warszawa 2002, s. 20-21
[2] Przytoczone za: Stephen P. Robbins, David A. DeCenzo: Podstawy zarządzania; Warszawa 2002;
[3] E. Kirejczyk: Zrozumieć zarządzanie, Warszawa 2008, s. 19.
[4] Stephen P. Robbins, David A. DeCenzo: Podstawy zarządzania; Warszawa 2002, s. 34.
[5] J. Zileniewski: Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa 1981, s. 223
[6] Stephen P. Robbins, David A. DeCenzo [2002] Tamże s. 32.
[7] E. Kirejczyk [2008], Tamże s. 18.
[8] Na podstawie: A. K. Koźmiński, W. Piotrowski [red]: Zarządzanie. Teoria i praktyka, Warszawa 2009.
[9] P. F. Drucker: Myśli przewodnie Druckera, Warszawa 2002, s. 26.
[10] B. Balcerowicz (red): Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 1996.
[11] Por. U. Kalina – Prysznic (red): Leksykon prawniczy, Wrocław 1997.
[12] B. Zdrodowski, B. Wisniewski (red): Kierowanie Bezpieczeństwem Narodowym, Warszawa 2008; artykuł P. Sienkiewicz: Zarządzanie bezpieczeństwem w systemie zorganizowanego dziania.
[13] Zmiana ustawy o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2009r. Nr 131, poz. 1076).
[14] http://pl.wikipedia.org/wiki/Zarz%C4%85dzanie_ryzykiem
[15] Zob. rozwiązania ustawowe dot. stanu klęski żywiołowej, stanu wyjątkowego i stanu wojennego.
[16] R. Batkowski: Zapobieganie terroryzmowi – nowe doświadczenia krajowe i brytyjskie [w:] Kwartalnik Policyjny Nr 3-4/2009, CSP Legionowo.
[17] Praca autora zrealizowana na Podyplomowym Studium Problematyki Przestępczości Zorganizowanej
i Terroryzmu WPiA UW 2005.
[18] Projekt Europejskiego Forum na rzecz Bezpieczeństwa Miejskiego – European Forum for Urban Security – Project „Cities against terrorism”. Zob. Raport końcowy: http://www.urbansecurity.org/fileadmin/efus/secutopics/Cities_Against_Terrorism.pdf.